Στο κέντρο της παλιάς πόλης, λίγα μέτρα πιο κάτω από την πλατεία Μητροπόλεως βρίσκεται το «Αρχοντικό Κουγιουμτζόγλου» έδρα του Μουσείου από το 1975. Κτισμένο το 1860 από τους καπνέμπορους αδερφούς Κουγιουμτζόγλου αποτελεί σημαντικό έκθεμα από μόνο του και ιστορική μαρτυρία για την κοινωνική και οικονομική ζωή μιας πόλης που άκμασε στις αρχές του 20ου αιώνα.
Το κτήριο είναι μια σπάνια περίπτωση διπλής κατοικίας, με ομοιότητες τόσο στις εξωτερικές τους όψεις όσο, και στην διευθέτηση των εσωτερικών χώρων. Κάθε μία έχει από τις κατοικίες, έχει τη δική της ανεξάρτητη είσοδο, δύο ορόφους και ένα ημιυπόγειο. Στη μικρή αυλή στο πίσω μέρος των δίδυμων κατοικιών, βρίσκονται επίσης δύο μικρά, ανεξάρτητα χαμάμ σε παραδοσιακή ανατολίτικη μορφή με τρουλίσκους.
Η επιβλητική κλίμακα και ο διάκοσμος της πρόσοψης εντυπωσιάζουν. Οι εξωτερικοί τοίχοι είναι φτιαγμένοι από πέτρα ενώ την κύρια πρόσοψη, κοσμούν είκοσι έξι ορθογώνια παράθυρα με κορνίζα από οπτόπλινθο και ψαμμίτη. Οι δύο πόρτες των εισόδου είναι τοξοειδείς με αντίστοιχη κορνίζα και φέρουν δεξιά και αριστερά τους στενά παράθυρα. Η πρόσοψη φέρει επίσης ψευδοπεσσούς από τούβλο με επίκρανα και αετώματα, 2 μπαλκόνια με περίτεχνα κάγκελα. Το σύνολο των υδρορροών και της απορροής υδάτων είναι φτιαγμένο από χυτοσίδηρο, γεγονός που μαρτυρά την υψηλή κοινωνική τάξη των ιδιοκτητών ενώ, το αλυσιδωτό μοτίβο των τούβλων και οι χρωματικές αντιθέσεις των υλικών αντανακλούν τις ευρωπαϊκές καταβολές του σχεδιασμού.
Στο εσωτερικό του ο σχεδιασμός, εξακολουθεί την συμμετρική του κατανομή και στις δύο οικίες, στα ισόγεια, και τους ορόφους. Σε αυτά τα δύο επίπεδα ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η πλούσια εσωτερική διακόσμηση με τοιχογραφίες, οροφογραφίες και ξυλόγλυπτες οροφές τα οποία αναπτύσσονται σε τέτοια έκταση ώστε το κτήριο να αποτελεί το πλουσιότερο σε διάκοσμο, πλήρως αποκατεστημένο κτήριο στην Βόρεια Ελλάδα.
Το 1997 η ΦΕΞ αναλαμβάνει τη μελέτη για την αποκατάσταση του «Αρχοντικού Κουγιουμτζόγλου». Με διαρκή προσπάθεια και την κινητοποίηση των τοπικών φορέων, η υλοποίηση του έργου εντάσσεται σταδιακά σε εθνικά και ευρωπαϊκά προγράμματα κονδυλίων μέχρι το 2003 όπου ολοκληρώνονται οι εργασίες.
Το 1957 στην προσπάθεια της ΦΕΞ για την την διάσωση της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου συστήνεται μέσα στην ένωση Λαογραφική Εφορεία και έτσι δημιουργείται το «Ιστορικό και Λαογραφικό Αρχείο» της πόλης. Έπειτα από την έκκληση της τότε εφόρου Κατίνας Βεΐκου Σεραμέτη, η συμμετοχή του κόσμου υπήρξε συγκινητική και πολύ σύντομα συγκεντρώθηκαν προσωπικές μαρτυρίες, έγγραφα, ιστορικές εκδόσεις και αντικείμενα, που αποτελέσαν τη βάση για να ιδρυθεί το Λαογραφικό & Ιστορικό Μουσείο Ξάνθης το 1975.
Ήδη από το 1968 η μια από τις δύο οικίες του «Αρχοντικού Κουγιουμτζόγλου» περιήλθε στη «Στέγη Γραμμάτων και Καλών Τεχνών» του Δήμου Ξάνθης, με τη διαθήκη της ιδιοκτήτριας Ευαγγελίας Βάρδα – Αναγνωστοπούλου, κόρη της οικογένειας Κουγιουμτζόγλου, για να χρησιμοποιηθεί ως μουσείο. Το 1976 η ΦΕΞ καταφέρνει ν’ αγοράσει και τη δεύτερη οικία, εξασφαλίζοντας έτσι την ακεραιότητα του ίδιου του κτίσματος, ταυτόχρονα με τις απαραίτητες σε έκταση εγκαταστάσεις για το μουσείο.
Σήμερα η Λαογραφική Εφορεία της ΦΕΞ έχει εξελιχθεί στο Ερευνητικό Κέντρο του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Ξάνθης και έχει καταφέρει να συγκεντρώσει ένα τεράστιο υλικό που ξεπερνάει τα 10.000 τεκμήρια που περιλαμβάνουν προσωπικά αρχεία, επιστολές, ιστορικά ντοκουμέντα, καθημερινά αντικείμενα, φορεσιές και εργόχειρα, και αποτελούν τις υλικές μαρτυρίες των ανθρώπων και του περιβάλλοντός του, που συνέβαλλαν στην διαμόρφωση της φυσιογνωμίας της περιοχής των τελευταίων αιώνων.
Η δράση του μουσείου περιλαμβάνει την αδιάλειπτη περισυλλογή υλικών και προφορικών στοιχείων, τη συνεχή μελέτη, καταγραφή, τεκμηρίωση και συντήρησή τους. Στόχος του μουσείου, μέσα από εκπαιδευτικές δράσεις και ψηφιακές πλατφόρμες, είναι η βέλτιστη αξιοποίηση του υλικού του, η εύκολη προσβασιμότητα του σε φορείς και ερευνητές και η επανατροφοδότηση της τοπικής και ευρύτερης κοινωνίας με ένα εύληπτο επιστημονικά τεκμηριωμένο υλικό.
Το μουσείο φιλοξενεί εκθέσεις που παρουσιάζουν στοιχεία από τον δημόσιο και ιδιωτικό βίο, την κοινωνική, οικονομική, θρησκευτική ζωή της πόλης και της υπαίθρου των αρχών του 20ου αιώνα.
Η οργάνωση της επίσκεψης, παρουσιάζει αρχικά στον επισκέπτη μια αναφορά στη νεότερη ιστορία της πόλης ενώ στη συνέχεια μέσα από την έκθεση «Ξάνθη 1860 -1940 περίοδος ακμής» που εκτείνεται στο μεγαλύτερο μέρος του μουσείου, προσεγγίζει την αστική τάξη των καπνεμπόρων της πόλης.
Η έκθεση «Καθμερ’νές και σκόλες» στοιχειοθετεί την αγροτική και κτηνοτροφική ζωή της Θράκης ενώ η θεματική, «Επιχειρηματικότητα στην Ξάνθη στις αρχές 20ου αιώνα» περιγράφει τα επαγγέλματα και τις ασχολίες της εργατικής τάξης της πόλης στο ίδιο διάστημα.
Υπογραμμίζουμε πως το ίδιο το κτίριο του Μουσείου το «Αρχοντικό Κουγιουμτζόγλου» αποτελεί ένα κόσμημα τόσο για τον εξωτερικό όσο και για το εσωτερικό του διάκοσμο ενώ η εμπειρία της επίσκεψης του αποτελεί την καλύτερη εκκίνηση για τον καθένα ώστε να ανακαλύψει και να γνωρίσει καλύτερα την Ξάνθη.
Ιστορικό & Λαογραφικό Μουσείο Ξάνθης
Αντικείμενα καθημερινής χρήσης, προερχόμενα από διαφορετικές κοινωνικές, θρησκευτικές και οικονομικές κοινωνικές ομάδες, τα περισσότερα καταγεγραμμένα και καλά διατηρημένα, ώστε να παρέχουν πληροφορίες στον επισκέπτη, τον ερευνητή, τον ιστορικό, κ.ά.